COVID 19-22: het nut van transparante evaluatie

“De toekomst van onze kinderen hangt af van wat we nu doen”

naar Mahatma Gandhi 

Het is zover: de misstanden rondom de Groningse aardgaswinning worden nu eindelijk geëvalueerd. Het duurde enkele tientallen jaren, maar uiteindelijk is de parlementaire onderzoekscommissie die de gang van zaken moet onderzoeken, kort geleden met haar verhoren gestart. Al in de eerste dagen komen enkele wetenschappers aan het woord die al decennia geleden waarschuwden voor de negatieve effecten en risico’s van de gaswinning. Zij spreken van ‘’tunnelvisie, tegenstrijdige bevindingen en genegeerde signalen bij de verantwoordelijke instanties en de regering’. Dat liegt er niet om. Destijds gaven zij hun onderbouwde kritiek, maar dit werd hen niet in dank afgenomen: de een kreeg te horen dat hij de media niet mocht opzoeken omdat niet hij, maar het KNMI wist hoe het zat (je zou kunnen zeggen dat hij werd beschuldigd van verspreiding van nepnieuws) en de ander werd bij de NAM op een zijspoor gemanoeuvreerd (een soort ‘functie elders’ avant la lettre).

Het is goed dat er een evaluatie plaatsvindt. Maar dat die deskundigen al die tijd genegeerd en zelfs gemarginaliseerd werden is helemaal niet goed. Het is zelfs onvergeeflijk, want de informatie werd op een presenteerblaadje aangeboden.

Als ik de berichten van de commissie lees bekruipt mij een onontkoombaar déjà-vu-gevoel. De situatie is immers één op één analoog aan wat we de afgelopen jaren hebben gezien rond het coronavirus. Ook in de afgelopen jaren waren er legio artsen, zorgprofessionals en wetenschappers die vanuit onderbouwde kennis en integere bezorgdheid als roependen in de woestijn aangaven dat overheid en raadgevende instanties als OMT en RIVM aan een tunnelvisie leden. En het verging hen exact zoals de nu gerehabiliteerde wetenschappers die eindelijk hun verhaal voor de parlementscommissie mogen doen: zij werden op non-actief gesteld, verguisd, ontslagen en geridiculiseerd. Terwijl het juist deze mensen waren die het lef toonden om hun reputatie op het spel te zetten terwille van hun ideaal: transparant onderzoek, eerlijke informatie en een open debat. En dat zonder ook maar het minste eigenbelang. Het lering trekken uit de geschiedenis lijkt in de politiek bepaald nog geen gemeengoed. Terwijl er alle reden is voor een evaluatie – en we daar ditmaal  beter geen tientallen jaren meer kunnen wachten. 

Want hoewel we nog maar net aan de zomer begonnen zijn, wordt in de pers en  medische wereld al voorgesorteerd op wat komen gaat. Zo zijn er alweer berichten over een opmars van nieuwe Covid-19 varianten en spreken politici uit te ‘hopen’ dat er geen nieuwe lockdowns nodig zijn –  uitspraken die verdacht bekend in de oren klinken en die niet gerust stellen, omdat ze niet zelden worden gebruikt om het volk rijp te maken voor de volgende reeks maatregelen. Het lijkt er op dat voortschrijdend inzicht aan de meeste politici voorbij gaat, want er is inmiddels veel meer bekend over de effecten van veel van de destijds inderhaast genomen maatregelen. Het gezaghebbende medische vakblad British Medical Journal publiceerde recent in haar Global Health editie een omvattend overzicht van de effecten van de maatregelen die wereldwijd zijn genomen in het kader van de Covid-19 problematiek 1. Deze grondig onderbouwde analyse is zeer kritisch op meerdere terreinen van het gevoerde beleid. Terwijl critici zich hierdoor ongetwijfeld gesteund zullen voelen, biedt de analyse aan hen die het beleid steeds zonder veel dralen gevolgd hebben alle aanleiding om zich nog eens goed achter de oren krabben. Bovenal is het een krachtige aansporing voor beleidsmakers om goed onderbouwde kritiek voortaan serieus te nemen en veel zorgvuldiger dan tot dusver om te gaan met toekomstige uitbraken van virale infecties. 

Als huisartsen zijn wij op diverse manieren betrokken geweest bij de problematiek van de afgelopen jaren. Velen gingen zonder veel vragen te stellen mee met het inderhaast invoeren van massale vaccinaties. Anderen stelden zich -naar thans dus blijkt zeer terecht- kritischer op bij de onderbouwing van deze maatregelen. Persoonlijk heeft mij met name de vraag zeer bezig gehouden en belast of wij wel het goede voor onze patiënten deden door zomaar mee te werken aan massale inentingen van gezonde personen met haastig geïntroduceerde middelen. Ook de zwak of niet onderbouwde maatregelen die rondom de corona-uitbraken zijn genomen en de enorme negatieve gevolgen daarvan hebben veel vragen opgeroepen. Daarbij was het verbijsterend hoe weinig ruimte er bleek te zijn voor oprechte bezorgdheid bij artsen en wetenschappers, waarbij niet zelden zelfs hun integriteit en motieven ter discussie werden gesteld.

Vanuit het verleden is er alle reden om met enig wantrouwen te kijken naar een al te voortvarende inzet van medicatie. Een goed voorbeeld daarvan zijn de jaarlijkse griepvaccinaties. De effectiviteit en doelmatigheid daarvan zijn al jaren onderwerp van discussie, evenals de grote belangenverstrengelingen die daarbij een rol spelen. Wie de moeite neemt om zich wat in deze materie verdiepen wordt niet vrolijk. Relevante informatie is al lang geleden beschikbaar gekomen voor zowel het algemene publiek als voor zorgprofessionals. In 2011 besteedde het journalistieke onderzoeksprogramma Zembla aandacht aan deze materie 2. Eerder had een studie door het befaamde Cochrane instituut aangetoond dat er slechts een zeer mager bewijs was voor het effect van influenzavaccinaties en, erger nog, dat er zelfs sprake was van manipulatie van de uitkomsten 3. Eveneens in 2010 publiceerde het Geneesmiddelenbulletin, het periodiek van bijwerkingencentrum Lareb, een artikel waarin de uitgebreide belangenverstrengeling van Europese adviesorganen en WHO met de farmacie wordt beschreven 4. We waren dus gewaarschuwd, maar dit alles heeft onder artsen weinig aandacht gekregen. Voor velen -en dat geldt helaas ook voor mijzelf-  is deze informatie destijds onopgemerkt gebleven.

Maar op het moment dat maatregelen een pompeus en schadelijk karakter krijgen, op het moment dat er zelfs grondrechten mee worden geschonden, moeten er toch echt vragen gaan rijzen en kan alsnog het inzicht doordringen dat de advisering aangaande effectiviteit en doelgroepkeuze van de inentingen verre van onafhankelijk tot stand komt en mede wordt aangestuurd door financiële belangen van de industrie. Helaas is die bepaald geen schoolvoorbeeld van integriteit: de lijst met veroordelingen en boetes wegens fraude, manipulatie en schending van veiligheidsvoorschriften van alleen al een farmaceut als Pfizer is bepaald indrukwekkend 5 6. 

Wij hebben als artsen echter de morele plicht om onze patiënten eerlijk voor te lichten over de werkelijke effecten van welke behandeling dan ook. Daarbij hoort ook eerlijke informatie over wat we nog niet weten. Doen we dat niet, dan moeten we concluderen dat wij worden gebruikt (lees: ons laten gebruiken) door de farmaceutische industrie. Dat is een uiterst pijnlijke conclusie, maar dat maakt de realiteit niet anders. 

De ervaringen van de afgelopen jaren hebben gelukkig uiteindelijk een toenemende groep mensen aan het nadenken gezet. De berichtgeving vanuit de overheid en aanverwante instanties in het begin van de coronaperiode was eenzijdig en zelfs doelbewust geframed, zoals bleek uit informatie die via WOB verzoeken werd verkregen 7. Hiermee heeft de overheid voor veel ongerustheid gezorgd. De angst die hierdoor ontstond heeft een groot deel van de bevolking ertoe gebracht om zich gedwee te onderwerpen aan maatregelen die hun weerga in vredestijd niet kennen zoals lockdowns, het isoleren van bejaarden, sociale uitsluiting, een avondklok en meer inperkingen van grondrechten. En niet te vergeten: het bracht velen ertoe om een inenting te accepteren waarvan, zoals later zou blijken, de effectiviteit, doelmatigheid en veiligheid verre van voldoende bekend waren. De overheid bezondigde zich bovendien zelfs aan het aanjagen van polarisatie, bijvoorbeeld doordat zij mensen die ervoor kozen om zich niet te laten prikken de schuld gaf van capaciteitsproblemen in de zorg, een probleem waarvan in werkelijkheid diezelfde overheid de oorzaak was door een jarenlang beleid van structurele bezuinigingen. Ook hier zien we dat waarschuwingen van deskundigen in de wind geslagen werden, want bizar genoeg werd niets gedaan met duidelijke signalen dat er problemen in de zorg werden voorzien 8. In plaats van de hand in eigen boezem te steken wakkerde toenmalig minister de Jonge de polarisatie aan door ongevaccineerden te verwijten dat zij ziekenhuisbedden bezet hielden 9. Ook buitenlandse politici voerden een beleid van uitsluiting en zelfs pesterijen van mensen met andere visies. Zo bepleitte president Macron van Frankrijk dat ‘ongevaccineerden het leven zo zwaar mogelijk gemaakt moest worden’ 10 , betitelde de Canadese premier Trudeau ongevaccineerden als extremisten 11 en liet hij zelfs bankrekeningen blokkeren van mensen die deelnamen aan protestdemonstraties 12. Kritiek op dit soort absurde acties, politici volstrekt onwaardig, werd in de oude media nauwelijks geuit. 

Het was eveneens opvallend hoe weinig vragen er vanuit medische hoek werden opgeworpen. Kritische zorgprofessionals ervoeren veel druk om zich te conformeren aan het officiële verhaal waarbij onwelgevallige meningen en data werden verbannen naar de marges van berichtgeving, werden geridiculiseerd of zelfs in het geheel genegeerd. Artsen werd zelfs domweg informatie onthouden 13. Het algemene sentiment was dat we ‘gewoon moeten doen wat er van ons gevraagd wordt’. Dat hield voor het merendeel in: het gebruik van het vertrouwen dat patiënten in ons hebben voor het verkondigen van de boodschap die het RIVM ons citeerde, naast het aan gezonde personen toedienen van middelen die na een ongekend korte, onzorgvuldige en van belangenverstrengeling doorspekte onderzoeksprocedure door de registratie waren gerommeld. En hiermee ging men door, ook toen er ondanks alle tegenwerking van overheid en big tech-bedrijven toch kritische geluiden van andere wetenschappers door de censuur heen sijpelden. 

Dit alles kon aanvankelijk nog enigszins worden begrepen vanuit een gevoel van urgentie, maar al snel waren er steeds meer steekhoudende argumenten om de onderbouwing van het beleid kritisch te bevragen. Van een kritiekloos volgen van de regels mocht vanaf dat moment redelijkerwijs geen sprake meer zijn. Maar ook toen de urgentie afnam bleek er nauwelijks ruimte voor kritische visies. De boodschap van vele wetenschappers, vaak met een indrukwekkende staat van dienst, kon effectief geblokkeerd worden doordat alle nieuwsmedia in Nederland in handen zijn van slechts een drietal grote concerns die bepalen wat wij aan nieuws voorgeschoteld krijgen – en vooral ook wat we niet te horen krijgen. Van onafhankelijke media is hier in het geheel geen sprake, getuige bijvoorbeeld de dubbelfunctie van James C. Smith, die tot 2020 zitting had in de top van persbureau Reuters maar tegelijk een topfunctie en grote belangen had bij farmagigant Pfizer. Reuters publiceerde, o toeval, aanzienlijk meer over Pfizer dan over andere farmaceuten die zich met Covid-19 gerelateerde middelen bezighielden14 15. De boodschap van critici was alleen te zien en te horen via nieuwe media, die het lef hadden om onafhankelijk van deze drie nieuwsmonopolisten te opereren en ruimte boden aan een bredere en vooral ongesponsorde visie. Deze nieuwe media bereikten echter voornamelijk mensen die actief op zoek gingen naar onafhankelijke informatie. Het merendeel van het volk bleef aldus eenzijdig geïnformeerd. Van evenwichtige voorlichting was geen sprake meer en zelfs de vakliteratuur gaf toe dat het wetenschappelijke debat, gekenmerkt door openheid en het bevragen van de beschikbare kennis, op deze manier een illusie was 16. 

Dat wil echter niet zeggen dat we onwetend bleven over het effect van de inentingen en andere maatregelen. Ten eerste is daar de vraag of de prikken wel zo veilig en effectief zijn als beweerd werd. 

De middelen zijn in een ongekend tempo in de markt gezet, waarbij de onderzoeken voor de registratie van begin tot eind, vanaf de onderzoeksopzet tot aan de data-interpretatie in handen zijn geweest van de producent 17. Daarbij werd manipulatie van de cijfers opnieuw niet geschuwd. Zo waren belangrijke groepen, die later als ‘risicogroepen’ voor de prikken werden aangemerkt, in het geheel niet bij het onderzoek betrokken zodat de kwalificatie als risicogroep elke wetenschappelijke onderbouwing miste. Relevante subgroepen met klachten die mogelijk op Covid-19 berustten werden uitgesloten van het onderzoek, waardoor de effectiviteitscijfers opgeleukt werden en tot overmaat van ramp werd reeds enkele maanden na de start de placebogroep ook ingespoten 19, een wetenschappelijke doodzonde, waardoor onderzoek naar bijwerkingen min of meer onmogelijk gemaakt werd. Dat laatste was kennelijk belangrijk voor de fabrikant, want haar eigen registratie van ongewenste effecten werd zorgvuldig geheim gehouden. Opvallend genoeg werd Pfizer hierin gesteund door de Amerikaanse FDA, die volgens haar eigen mission statement tot doel heeft om de publieke gezondheid te beschermen. Pas na uitgebreid procederen en na interventie van de rechter werden de documenten vrijgegeven 20. Hieruit bleek onder andere dat er in de eerste maanden na de wereldwijde introductie van de haar product bijna 1300 aan de prik gerelateerde sterfgevallen gerapporteerd waren, een aantal dat volgens de eigen gegevens van de farmaceut vermoedelijk een onderschatting vormt. Ter vergelijking: eerdere vaccins werden van de markt gehaald nadat er enkele tientallen overlijdens aan gelinkt werden. 

Er is discussie of de massale inenting van de bevolking nu als een fase III- of als een fase IV onderzoek gezien moet worden. In beide gevallen is het doel het vergaren van informatie over veiligheid en bijwerkingen op lange termijn. Zo is het echter niet  aan de bevolking gepresenteerd: deze kreeg bij monde van de minister van Volksgezondheid over lange termijn-bijwerkingen te horen dat die er niet waren, waarmee hij zich schuldig maakte aan misleiding. 

Massale systematische registratie naar bijwerkingen van de vaccinaties ontbreekt bovendien tot op heden. Waar elk internetbedrijf al na de kleinste bestelling haar proces evalueert en haar klanten om feedback vraagt, worden mensen die zijn ingespoten met een volstrekt nieuwe stof niet systematisch gevolgd en laat men de kans om de benodigde kennis te vergaren willens en wetens lopen. 

Berichten over ernstige bijwerkingen en stollingsproblemen werden gebagatelliseerd. Dat gold eveneens voor de verrassende ontdekking dat de ingespoten substantie via minuscule vetpartikeltjes hun weg vinden naar organen als hersenen, beenmerg en eierstokken 21 en daar langdurig aanwezig blijven met onbekende effecten. Recent onderzoek toonde aan de vruchtbaarheid van mannen maandenlang afneemt na 2 vaccinaties 22 . Wat er gebeurt na het boosteren weten we gewoon niet. Opnieuw werd deze belangrijke informatie nauwelijks of niet met het publiek gedeeld. 

Gegeven dit alles is het bijzonder opvallend dat de prikdrang tot in extremis werd opgevoerd. De verzekering vanuit de regering dat er ‘nooit, maar van ook nooit’ een plicht zou komen bleek voor velen in de praktijk een holle frase. Voor veel werknemers was er sprake van een reële ontslagdreiging (ook voor zorgmedewerkers voor wie nota bene een jaar eerder nog applaus had geklonken). Deelname aan sociale en maatschappelijke activiteiten was voor ongeprikten in veel gevallen onmogelijk, evenals reizen zonder een inentingsbewijs. Hierdoor was er er de facto wel degelijk sprake van een verplichting. 

Er zijn vanuit de literatuur voldoende argumenten om te betogen dat het inenten van kwetsbare personen de kans op opname en overlijden beperkt, zij het dat dit effect niet langdurig is. De groep die hier profijt van kan hebben, is goed te omschrijven in termen van leeftijd en reeds aanwezige ziekten (comorbiditeit). Gerichte bescherming is dan ook een rationele aanpak. Toch werd ingezet op het massaal inenten van de gehele bevolking, ook jongere en gezonde mensen, waarbij de sociale en maatschappelijke druk fors werd opgevoerd.  Onbegrijpelijk was de stap om de inenting uit te breiden naar jonge kinderen,  en dat op een moment waarop er nagenoeg geen goede onderzoeksdata beschikbaar waren voor deze groep die bovendien vrijwel geen risico loopt.

De argumenten die gebruikt werden voor de grootscheepse campagne bleken achteraf bijna allemaal onjuist. Zo werd aanvankelijk gesteld dat we door het massale  prikken ‘terug naar normaal’ zouden gaan. Dat bleek een faliekante misrekening. Vervolgens hoorden we dat we dan toch in elk geval beschermd zouden zijn tegen Covid-19, maar ook die bewering bleek onjuist: inmiddels is zelfs gebleken dat vaccineren niet leidt tot minder besmettingen 23 24.  Okee, we zouden dan toch op zijn minst niet meer besmettelijk zijn? Want daarmee konden we in elk geval rechtvaardigen dat we ongeprikten uitsloten en degenen met een QR bewijs weer toegang zouden geven tot allerlei activiteiten. Helaas, ook deze bewering bleek niet te kloppen: de besmettelijkheid van geprikten bleek al na enkele mutaties gelijk aan die van degenen die geen inenting genomen hadden en als er al een effect was, verdween dit na korte tijd. Geen verrassing als men bedenkt dat de prikken nog altijd gebaseerd zijn op de variant uit 2019, die sindsdien ontelbare malen gemuteerd is (wat als uw huisarts u zou uitnodigen voor de griepprik, maar dan wel met die van 3 jaar geleden?). 

Door dit alles heen liepen tegenstrijdige adviezen, waarbij sommige van de prikken bij nader inzien toch ongeschikt bleken voor bepaalde doelgroepen. Ook verbaasde de minister keer op keer met zijn uitspraken waarin hij, niet gehinderd door kennis van zaken, verder blunderde met zijn verfrikandellisering van de prikken en zijn ‘dansen met Janssen’ oproep, aldus bijdragend aan een verdere uitholling van de geloofwaardigheid van overheidsinformatie en toenemende weerstand tegen vaccinatie. 

Maar long covid dan? Het was een van de argumenten voor de prik: je kunt als gezond persoon dan wel relatief weinig last hebben van Covid-19, maar  je wilt toch geen risico lopen op long covid? Het probleem met deze redenering is dat zij er op voorhand van uit gaat dat deze complicatie wordt voorkomen door inenting – maar ook deze aanname is inmiddels door een groot onderzoek onderuit gehaald: de prik blijkt helemaal geen bescherming te bieden tegen long covid 23. 

Op basis van al deze onjuiste aannames is een beleid gevoerd dat zonder overdrijven kan worden omschreven als een zeer ondoelmatige en extreme overreactie. Het effect was grote maatschappelijke, medische sociale en economische schade  25 26 27 28.  Wachtlijsten in de zorg namen toe met onbekende gezondheidseffecten die we niet terugzien in de grafieken.  Kinderen en jongeren werd onderwijs onthouden, bejaarden stierven in eenzaamheid, ongeprikten werden buitengesloten, grondrechten geschonden. Winkels en horeca moesten sluiten en kleine ondernemers gingen massaal failliet. Te midden van dit alles spekten grote technologie-, farma- en internetbedrijven hun kas. De kloof tussen arm en rijk nam toe, evenals de polarisatie, nota bene mede aangejaagd door uitlatingen van overheden. 

Verbazing en verwondering vermengen zich dan ook tot verontrusting als politici na het opduiken van enkele Covid-infecties alweer in hun oude reflex schieten en ongefundeerde kreten slaken over het herinvoeren van mondkapjes, lockdowns en prikbewijzen. Waar is het lerend vermogen van deze politici? Door welke overwegingen en belangen worden zij aangestuurd? Het teruggrijpen naar niet werkende maatregelen, de steeds wisselende informatie en het gebrek aan transparantie biedt alle ruimte voor speculatie en vormt daarmee een voedingsbodem voor wat doorgaans afgedaan wordt als ‘complottheorieen’, een term die al vaak misbruikt is om een zinnige discussie op inhoudelijke argumenten in de kiem te smoren en waarbij de politiek blind lijkt voor haar eigen rol hierin. Concluderend: de afgelopen jaren zijn gekenmerkt door maatregelen met een grote negatieve impact op vele fundamentele aspecten van onze maatschappij, terwijl we achteraf kunnen concluderen dat er medische middelen zijn ingezet en opgedrongen welke onvoldoende onderzocht zijn, waarbij financiële belangen van grote conglomeraten een grote rol speelden en artsen onder druk gezet zijn om zich te conformeren aan maatregelen waarvan de onderbouwing in veel gevallen niet valide bleek. Het is belangrijk dat de politiek oog heeft voor de fouten van de afgelopen twee jaren en er lering uit trekt. De voortekenen dienaangaande stemmen helaas niet hoopvol.

Het zou me geenszins verbazen als de schokkende bevindingen bij de verhoren van de enquêtecommissie over het Groningse gas over enkele jaren over gedaan moeten worden door de enquêtecommissie Covid-19. En als dan wederom met schaamte moet worden geconcludeerd dat er sprake was van van ‘tunnelvisie, tegenstrijdige bevindingen en genegeerde signalen bij de verantwoordelijke instanties en de regering’. Laten we lering trekken uit het verleden, vooral zelf kritisch blijven nadenken en niet zonder nadenken meegaan in maatregelen die meer schade opleveren dan voorkomen. Want de koers van de toekomst wordt vandaag bepaald – door ons. 

Blogdo© 

Referenties:

1. Bardosh K, et al. BMJ Global Health 2022;7:e008684. doi:10.1136/bmjgh-2022-008684
2. https://www.bnnvara.nl/zembla/artikelen/griepvaccinatie-leidt-niet-aantoonbaar-tot-minder-sterfgevallen
3. Jefferson T, Pietrantonj C di, Rivetti A, Bawazeer GA, Al-Ansary LA, Ferroni E. Vaccines for preventing influenza in healthy adults. Cochrane Database Syst Rev 2010: CD001269
4. https://www.ge-bu.nl/artikel/iii-de-gesponsorde-pandemie-van-de-mexicaanse-griep
5. https://www.justice.gov/opa/pr/justice-department-announces-largest-health-care-fraud-settlement-its-history
6. https://violationtracker.goodjobsfirst.org/parent/pfizer
7. https://danielvdtuin.substack.com/p/wob-documenten-censuur?s=r
8. https://bijlagen.nos.nl/artikel-15880780/notitie_risicobeoordeling_nCoV_20200209_RIVM_CIb_EPI_Mod_(4)_(ID=34142676).pdf
9. https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/door-van-ongevaccineerde-zondebok-te-maken-ondermijnt-kabinet-de-pandemiebestrijding~bd0a4f1c/?referrer=https%3A%2F%2Fduckduckgo.com%2F
10. https://www.theguardian.com/world/2022/jan/04/macron-declares-his-covid-strategy-is-to-piss-off-the-unvaccinated
11. https://torontosun.com/opinion/columnists/warmington-opposition-shockingly-silent-on-pms-hatred-of-unvaccinated-canadians
12. https://www.bbc.co.uk/news/world-us-canada-60383385
13. https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/nieuwsartikel/arts-ontevreden-met-zwartgelakte-e-mail.htm
14. https://www.christianitydaily.com/articles/14184/20211207/reuters-chairman-is-pfizer-investor-and-board-member%E2%80%94a-serious-conflict-of-interest-report-says.htm
15. https://www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/james_c_smith_elected_to_pfizer_s_board_of_directors
16. Jureidini J, McHenry L B. The illusion of evidence based medicine BMJ 2022; 376 :o702 doi:10.1136/bmj.o702
17. Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine.N Engl J Med 2020; 383:2603-2615
18. Lenzer J. Covid-19: Should vaccine trials be unblinded? BMJ 2020; 371 :m4956 
19. https://phmpt.org/pfizers-documents/
20. https://www.naturalnews.com/files/Pfizer-bio-distribution-confidential-document-translated-to-english.pdf
21. Subramanian SV, Kumar A. Increases in COVID-19 are unrelated to levels of vaccination across 68 countries and 2947 counties in the United States. Eur J Epidemiol. 2021 Sep 30;1-4
22. 22. Gat, I, Kedem, A, Dviri, M, et al. Covid-19 vaccination BNT162b2 temporarily impairs semen concentration and total motile count among semen donors. Andrology. 2022; 1- 7
23. Transmission potential of vaccinated and unvaccinated persons infected with the SARS-CoV-2 Delta variant in a federal prison, July—August 2021. medRxiv 2021.11.12.21265796
24. https://debalie.nl/programma/plein-publiek-coronadebat-of-carriere-10-12-2021/
25. https://www.onderzoeksraad.nl/nl/page/16666/aanpak-coronacrisis-%E2%80%93-deel-1-tot-september-2020
26. https://www.onderzoeksraad.nl/nl/page/20337/aanpak-coronacrisis—deel-2
27. https://www.onderzoeksraad.nl/nl/page/20377/aanpak-coronacrisis-%E2%80%93-deel-3-vanaf-juli-2021
28. https://www.blckbx.tv/corona/overheid-offert-520000-levensjaren-jan-van-der-zanden